Μεταγνώσεις

«Ηταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες, ήταν τα χρόνια της σοφίας, ήταν τα χρόνια της άνοιας, ήταν η εποχή της πίστης, ήταν η εποχή της ολιγοπιστίας, η εποχή του Φωτός και η εποχή του Σκότους, ήταν η άνοιξη της ελπίδας και ήταν ο χειμώνας της απελπισίας, είχαμε μπρος μας τα πάντα, είχαμε μπρος μας το τίποτε, πηγαίναμε όλοι στον Παράδεισο, πηγαίναμε όλοι στο αντίθετό του»
Ch Dickens, A Tale of Two Cities

«Εσύ κι εγώ Ζόιντ, είμαστε σαν τον Μπιγκ Φουτ. Οι καιροί περνούν, εμείς ποτέ δεν αλλάζουμε…»
Τ Πύντσον, Vineland

«Οι άνθρωποι κάνουν την ίδια τους την Ιστορία, δεν την κάνουν όμως κάτω από ελεύθερες συνθήκες, που διάλεξαν μόνοι τους, μα κάτω από συνθήκες που βρέθηκαν άμεσα, που δόθηκαν και κληρονομήθηκαν από το παρελθόν.»
K Μαρξ, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη

«Αυτοί που ελέγχουν το Μικροσκοπικό, ελέγχουν τον κόσμο»
Τ Πύντσον,
Mason & Dixon

Παρασκευή 18 Απριλίου 2014

Έχει μέλλον ο καπιταλισμός; (3)


Ο Georgi Derluguian (GD) συμμετέχει στον τόμο «Does Capitalism Have A Future?» με το άρθρο «WHAT COMMUNISM WAS» όπου προσπαθεί να διερευνήσει τους λόγους της ανόδου και πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης (ΣΕ) και, μέσω της διερεύνησης αυτής, να δει τις μελλοντικές προοπτικές των καπιταλιστικών κρατών αλλά και να αποσαφηνίσει το τι πραγματικά ήταν ο κομμουνισμός τοποθετώντας τον σε ένα μακροϊστορικό πλαίσιο.

Ο GD διαπιστώνει ότι η ΣΕ ήταν καταδικασμένη από το θάνατο του Στάλιν και μετά για τον απλό λόγο ότι δεν υπήρχε κάποιος ικανός να διοικήσει την αχανή χώρα. Ελλείψει της προσωπικότητας που θα έπαιρνε την κατάσταση στα χέρια της, η γραφειοκρατική διοίκηση άρχισε να ολισθαίνει και η πολιτική να επηρεάζεται από την παρασκηνιακή δράση διαφόρων συμφερόντων. Το μοντέλο της σχεδιασμένης οικονομίας που λειτουργούσε σε περίοδο πολεμικής κρίσης όταν όλο το σύστημα δούλευε για έναν συγκεκριμένο σκοπό, φαινόταν ακατάλληλο σε καιρό ειρήνης (έστω και ντυμένης με το παλτό του Ψυχρού Πολέμου).

Ο GD θεωρεί ότι κι ο "πόλεμος" αυτός  θα μπορούσε να τερματιστεί με το θάνατο του Στάλιν. Ο Μπέρια έκανε τις απαραίτητες κινήσεις για να έρθει σε επαφή με τους Δυτικούς αλλά αυτοί δεν αποκρίθηκαν γιατι δεν ήθελαν ενωμένη τη Γερμανία.

Η βασική σύγκρουση στη χώρα ήταν μεταξύ της νομενκλατούρας και των συμφερόντων ενός τεράστιου και απαρχαιωμένου πλέγματος κρατικών επιχειρήσεων από τη μια μεριά και των νέων ειδικών, τεχνικών και διανουμένων, που ήθελαν να μεταρρυθμίσουν το σύστημα και να αμφισβητήσουν τα παραπάνω συμφέροντα. Τα τελευταία δεν έβλεπαν άλλη εναλλακτική λύση από το να κρατήσουν σε λειτουργία το σύστημα για όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο.

Δε συμφωνώ με τον GD ως προς το πρώτο (Στάλιν) ενώ πιστεύω ότι σκοπεύει σωστά στο δεύτερο.

Η θεμελιώδης αντίφαση που επιτάχυνε την κατάρρευση της ΣΕ ήταν αυτή ανάμεσα στην ταυτόχρονη προσπάθεια δημιουργίας μιας νεωτερικής κοινωνίας (βιομηχανικής, κοσμικής και ορθλογικής) αλλά εναλλακτικής ως προς τα δυτικά παραδείγματα. Κεντρικά χαρακτηριστικά αυτής της εναλλακτικής νεωτερικότητας ήταν η κατάργηση της ελεύθερης αγοράς, η προσπάθεια επίτευξης της λαϊκής κυριαρχίας μέσω του κομματικού κράτους, η αντιστροφή των τυπικών νεωτερικών μορφών της ταξικής διαστρωμάτωσης (που οδήγησε τελικά στην ηγεμονία της γραγειοκρατικής τάξης) και μια μονίμως αναθεωρητική θέση στα διεθνή ζητήματα με στόχο την αναμόρφωση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων.

Η συζήτηση κι οι διαφωνίες πάνω στους λόγους της κατάρρευσης συνεχίζονται ακόμη, κοντά 25 χρόνια μετά. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε στις μακροπρόθεσμες αιτίες. Η πιο ενδιαφέρουσα είναι αυτή που μιλάει για το θάνατο του κομμουνιστικού ιδεώδους. Οι φιλελεύθεροι κι οι συντηρητικοί το θεωρούν δεδομένο, ήδη από την εποχή του Ζαχάροφ και του Σολτσενίτσιν, όταν μια ομάδα διανοουμένων ασκούσε κριτική στα πεπραγμένα του Κόμματος. Αν και κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος, κάποιες παρεμβάσεις (Alain Badiou (2010), The communist hypothesis, Costas Douzinas & Slavoj Zizek (2010), The idea of communism) υποδεικνύουν ότι ίσως δεν είναι έτσι τα πράγματα (από τους οποίους, νομίζω, ότι εμπνέεται κι ο Αλέξης, αν ακόμη πιστεύει αυτό που είχε βροντοφωνάξει πριν λίγα χρόνια  προς τους νεολαίους του κόμματος του: 
«Ο καπιταλισμός δεν είναι ένα σύστημα που κάνει λάθη, αλλά ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα που είναι λάθος»)


Ενώ η κατάρρευση της ΣΕ μπορεί να ήταν αναπόφευκτη, η πρόβλεψή της ήταν δύσκολη. Πάντως, από την αρχή της σοβιετικής εποχής ακούστηκαν φωνές που μιλούσαν για την εγγενή αδυναμία βιωσιμότητας του συστήματος, αν και είναι άλλο πράγμα να προεξοφλείς την αποτυχία και άλλο να προβλέπεις με ακρίβεια τον ιστορικό χρόνο κατάρρευσης μιας τάξης πραγμάτων. Οι Andrei Amalrik (Will the Soviet Union survive until 1984?, 1970) και Emmanuel Todd (The Final Fall: An Essay on the Decomposition of the Soviet Sphere,1990) φαίνεται να ήταν οι πιο εύστοχοι αν και απέτυχαν να προσδιορίσουν τη δυναμική της κατάρρευσης.

Τελικά, σε ένα απλό βλεφάρισμα του ιστορικού χρόνου, «το αδύνατο έγινε αναπόφευκτο» (κατά την έκφραση του Beissinger) και η συνεχιζόμενη συζήτηση αντανακλά ιδεολογικές διαφορές που θαμπώνουν το βλέμμα (L. Aron, 2011. Everything you think you know about the collapse of the Soviet Union is wrong: and why it matters today in a new age of revolution).


O Γκορμπατσόφ προσπάθησε να «απο-επαναστατικοποίησει» το σύστημα όπως είχε κάνει ο Ντενγκ Ξιαοπινγκ στην Κίνα. Αλλά εκεί που η Κίνα ανοίχτηκε προς τη μαζική οικονομική ανάπτυξη, η ΣΕ τράβηξε προς αλλού. Το αλλού ήταν ο θάνατος. Η Δύση έζησε για κάποια χρόνια υπό την σκιά ενός κομμουνιστικού «άλλου» το οποίο και τη διαμόρφωσε σε σημαντικό βαθμό. Το μεταπολεμικό δυτικό κοινωνικό κράτος για το οποίο τόσο δάκρυ πέφτει σήμερα, δεν θα υπήρχε αν δεν υπήρχε η ΣΕ.


Όπως ήδη από το 1934 είχε πει ο Andrei Platonov («On the first socialist tragedy»):


«ένας κόσμος χωρίς την ΕΣΣΔ αναπόφευκτα θα οδηγηθεί στην αυτοκαταστροφή μέσα στον επόμενο αιώνα»


Να είμαστε τάχατες σε αυτήν την πορεία;


(συνεχίζεται)


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου